در گستره ی علم جنین شناسی تا کنون پیشرفتهای بسیاری صورت گرفته و جزئیات نسبتا زیادی از تکامل جنین از یک سلول تخم روشن شده است.
یک سلول تخم پس از تسهیم (cleavage) بدون تغییر چندانی دراندازه اولیه به صورت دوتایی (...،2،4،8،16) تقسیم می شود و سلولهای به تدریج کوچک و کوچک تری را بوجود می آورد. در ابتدا جنین حاصل یک توده ی توپر است (morula) و سپس حفره ای در آن ایجاد می شود (blastula). مراحل بعدی تشکیل لایه های جنینی اکتودرم ، مزودرم و اندودرم (gastrulation) و پس از آن مرحله ی طولانی اندام زایی (organogenesis) تا مرحله ی تکامل نهایی جنین ادامه می یابد.
در تمایز جنینی بافتهای مختلفی از سلولهای گوناگون پدید می آیند که ساختار و عمل هر یک متفاوت است ( سلولهای پوستی، ماهیچه ای، عصبی و ...). آنچه که مسلم است در هر سلول تخصص یافته برای پدیدار شدن صفات ویژه ژنهایی خاص فعال شده و بقیه مهار می شوند.اما تخصصی شدن سلول در هر بافت و فعالیت یا مهار ژنها که به صورت زمان بندی شده و متفاوت از قبل رخ می دهد و نیز تفاوت شکل اندامها در جنین نمی تواند حاصل برنامه ریزی تک سلولهای مشابه باشد و مسلما اگر تفاوتی ایجاد نشود به جای یک جنین کامل یک توده توپر سلولی کروی خواهیم داشت.
کسی واقعا نمی داند چه اتفاقی می افتد که وظایف سلولها در زمانهای معین متفاوت شده و حرکت جمعی سلولهای در حال تکثیر در جهت اندام زایی را چه عاملی هدایت می کند. هر از گاهی هیاهویی به پا می شود که فلان ماده ی شیمیایی یا پروتئین،آنزیم و... کشف شده که در فلان مرحله در تمایز بافت و شکل جنین نقش دارد و جزئیات فعال سازی یا مهار ژنهای تخصصی و تولید پروتئینهای خاص و مواد ویژه به دقت بررسی شده و« چگونگی » آن به خوبی مشخص می شود. اما « چرایی » ماجرا از چه قرار است؟
در خصوص اینکه چرا تا آن زمان آن اتفاق خاص نیافتاده و ژن یا ژنهای مذکور فعال یا مهار نشده اند متخصصین زیست سلولی و مولکولی، ژنتیک و جنین شناسی موضوع را به تاثیرات متقابل ژنها بر روی یکدیگر (interaction) نسبت داده و خود را در یک کلاف سردرگم گیر می اندازند و اکثرا غافلند که این کلاف سردرگم بالاخره باید یک ابتدا داشته باشد. با اطمینان می توان گفت که قطعا یک عامل فوق برنامه ی خارجی است که برنامه ی شروع فعالیت یا مهار ژنها را صادر کرده و مجموعه سلولها را در جهت هدفی معین هماهنگ می کند. یعنی ژنهای شروع کننده (startergenes) توسط یک سیستم هدفمند با برنامه ریزی کلی یکی پس از دیگری فعال می شوند و مهار ژنها نیز با یک برنامه ریزی دقیق انجام می شود. بعضا حتی یک الگوی ریاضی هم برای توضیح این مراحل ارائه داده اند (مانند سرگئی گاوریلتس استاد ریاضی و زیست شناسی دانشگاه تنسی- نوکسویل) که در سطح یک جلبک شاید تا حدودی پاسخگو باشد اما به هیچوجه درسطح تخصصی در جانوران تکامل یافته و یا درتشریح تفاوت میان اشکال مختلف جانداران جوابگو نیست و مدلهای مشابه نیز قطعا توضیحی نخواهند داد.
شاید هم عده ای به صورت مبهم ایده ی بالا رفتن غلظت یک ماده و یا کاهش تدریجی آن را در سلولها با تاثیر بر روی ژنهای تنظیم کننده به عنوان زمینه ساز مراحل بعدی در ذهن داشته باشند. اما فراموش نکنید که قطعا هر آنچه که در این خصوص روی می دهد با فعالیت ژنها در ارتباط است و سر انجام به شروع یا توقف بیان یک ژن (gene expression) ختم می شود.
آیا ممکن نیست عامل ناشناخته ی فوق ، برنامه ای ازجایی دیگر باشد؟
آیا آن عامل هدایت گر در این جهان سه بعدی است؟
در آینده طرحی بسیار متفاوت وعجیب را برای این سیستم برنامه دهنده که از « بعد X » مراحل جنینی را هدایت می کند معرفی کرده و جزئیات آن را اعلام خواهم کرد. اگرچه اثبات آن امکانات و تجهیزات فوق پیشرفته ای را می طلبد که در حال حاضر برای اینجانب فراهم نیست و حتی شاید بعضا فراتر از تکنولوژی روز جهان است اما با امکانات فعلی حداکثر تلاش خود را خواهم کرد.
به امید موفقیت رهروان علم و آگاهی
سعید کرمی
اول بهمن ماه 1393